Πέμπτη 27 Ιουνίου 2013

Για Τον Θησαυρό


Λένε ότι οι αποτυχημένοι σκηνοθέτες και ηθοποιοί γίνονται κριτικοί. Φαίνεται ότι και οι αποτυχημένοι (ή επίδοξοι τέλος πάντων) συγγραφείς γίνονται λεξικογράφοι, αν κρίνω τουλάχιστον από τρεις περιπτώσεις: του Roget, του Θεολ. Βοσταντζόγλου και της αφεντιάς μου. Είχαμε λογοτεχνικές φιλοδοξίες, αλλά καταλήξαμε συντάκτες "λογικών" λεξικών. Ο Roget με τον "Θησαυρό της αγγλικής γλώσσας", ο Βοσταντζόγλου με το "Αντιλεξικόν ή Ονομαστικόν της νεοελληνικής γλώσσης" και ο υποφαινόμενος με το "Εννοιόλεξο" (Σ.Σ. η κοινότητα των χαρακτηριστικών δεν σημαίνει φυσικά και εξομοίωση σε κάποια κλίμακα αξιολόγησης). Κανένας μάλιστα δεν ήταν φιλόλογος, με την έννοια του πτυχιούχου, όπως άλλωστε δεν ήταν φιλόλογος και ο Πέτρος Βλαστός με τα "Συνώνυμα και συγγενικά". Να τι λέει στο Λεξικογραφικό Επίμετρο το "Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας" του Γ. Μπαμπινιώτη.
Πρότυπο του λεξικού του Βοσταντζόγλου είναι ο περίφημος "Θησαυρός της αγγλικής γλώσσας" του Roget, που απετέλεσε το πρότυπο εννοιολογικής κατάταξης του λεξιλογίου κάθε σύγχρονης γλώσσας. Το Λεξικό του Βοσταντζόγλου κατατάσσει όλο το λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής, δημοτικής και καθαρεύουσας, σε 1.500 εννοιολογικές κατηγορίες. Το υλικό σε κάθε κατηγορία δίδεται κατά τα μέρη του λόγου (ρήματα, ουσιαστικά, επίθετα, επιρρήματα κ.λπ.) και όπου υπάρχουν αντίθετες έννοιες αντιπαρατίθενται στην ίδια σελίδα. Στο λεξικό χρησιμοποιούνται ερμηνεύματα μόνο ως επεξηγήσεις σε έννοιες ή ως σχόλια στη χρήση των συνωνύμων ή συγγενικών λέξεων. Κατά το παράδειγμα του Roget, ένας μη ειδικός (ο Βοσταντζόγλου δεν ήταν λεξικογράφος ή φιλόλογος ούτε είχε επαγγελματική ή επιστημονική σχέση με τη γλώσσα) κατόρθωσε να δώσει στην Ελληνική ένα πολύτιμο εργαλείο για τη χρήση της γλώσσας και την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει το πλούσιο λεξιλόγιό της.
Και ένα απόσπασμα από μια βιβλιοπαρουσίαση της φιλολόγου κυρίας Θεοδώρας Ζωγράφου-Βώρου:
Στην προσπάθεια για ακριβέστερη και πληρέστερη διατύπωση, για ακριβολογία αλλά και για πλούσιο από άποψη λεξιλογίου γραπτό συχνά καταφεύγομε στο λεξικό όχι τόσο για να αναζητήσουμε απλά μια λέξη όσο για να αλιεύσουμε την καταλληλότερη για τη συγκεκριμένη περίπτωση. Αναζητούμε τα συνώνυμα, τα ταυτόσημα και πιο πολύ μια σύντομη κι απλή φράση, μια περίφραση, που αποδίδει ίσως καλύτερα αυτό το ιδιαίτερο που θέλουμε να πούμε. Π.χ. το ρήμα αδυνάτιζε δεν μας ικανοποιεί, για να εκφράσουμε τη συνεχή φθορά ενός άρρωστου κορμιού και να προκαλέσουμε τα συναισθήματα του αναγνώστη, και καταφεύγουμε στο ρήμα έφθινε ή καλύτερα στη φράση έλειωνε σαν το κερί. Είναι γνωστό άλλωστε πως οι λέξεις αποκτούν το (ιδιαίτερο) νόημά τους μέσα στη φράση, όπου τις εντάσσουμε. Ένα μικρό δείγμα, για του λόγου το αληθές. Ας δούμε τις διαφορετικές σημασίες του ίδιου ρήματος σε πέντε διαφορετικές φράσεις: Το έγραψε στο μυαλό του= το συγκράτησε, για να το θυμάται. Το έγραψε βαθιά στο μυαλό του= το κράτησε ως μια σκέψη οδηγό ζωής. Του έγραψε το σπίτι = του κληροδότησε το σπίτι, τον ονόμασε κληρονόμο ως προς αυτό. Τον έγραψε = δεν τον υπολόγισε. Τον έγραψε ο τροχονόμος= τον έπιασε να κάνει παράβαση και του έδωσε κλήση για τις παραπέρα συνέπειες.
[...]Συνηθίσαμε τα λεξικά με το γνωστό τύπο: αλφαβητική διάταξη των χιλιάδων λέξεων. Το Αντιλεξικό δεν έχει αυτή τη μορφή και γι' αυτό, πριν αναφερθώ στην αξία του, θα σας παρουσιάσω την ιδιομορφία του εκτενέστερα και θα αναφερθώ και στον τρόπο χρήσης του, ώστε να διευκολύνω όποιον θελήσει να το χρησιμοποιήσει. Οφείλω να σημειώσω ότι την ύπαρξή του την αγνοούσα μέχρι που φοίτησα στη ΣΕΛΜΕ (Σχολή Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης) και είναι κι αυτό ένα από τα βιβλία που μας σύστησαν, όπως κι άλλη φορά έγραψα, δάσκαλοι φωτισμένοι, με σπουδές αλλά, το κυριότερο, με πείρα από τη σχολική αίθουσα. Το πήρα, με εξυπηρέτησε για χρόνια ως εκπαιδευτικό και το αγάπησα.
Ανήκει στην κατηγορία των λογικών λεξικών. «Στα λογικά λεξικά η ύλη παρατίθεται με αυστηρή αλληλουχία των εννοιών, χωρίς καμιά επεξήγηση του τι σημαίνουν οι λέξεις» μας λέει ο συντάκτης του Αντιλεξικού στα προλεγόμενα της δεύτερης έκδοσης, σελ. ε΄. Οργανώνουν το υλικό τους, εν προκειμένω τις λέξεις, με βάση τη λογική σχέση των εννοιών.
[...]
Φράσεις που βρίσκουμε μέσα σε [ ] π.χ .[ταυτόχρονος ύπαρξις] έχουν μια ιδιαίτερη σημασία και αμέσως δίνεται και η μονολεκτική απόδοσή τους, εδώ συνύπαρξις.
Εδώ υπάρχει και η καινοτομία του Αντιλεξικού σε σχέση προς άλλα λογικά λεξικά. Μας λέει πάλι (στα προλεγόμενα, σελ. ε΄): «Προτάσσονται οι επιμέρους έννοιες μέσα σε αγκύλες και παρατίθενται αμέσως κατόπιν οι αντίστοιχες συνώνυμες και συγγενικές λέξεις της γλώσσας. Με το σύστημα αυτό μπορεί κανείς να κάνει την επιλογή των εκφραστικών μέσων που του χρειάζονται με σιγουριά, χωρίς να είναι υποχρεωμένος κάθε τόσο να συμβουλεύεται άλλα λεξικά».
Και στη συνέχεια δίνει ένα πολύ καλό παράδειγμα με τις ιδιαίτερες σημασίες της λέξης θάρρος σε αγκύλες και δίπλα τους τις αντίστοιχες κάθε φορά συνώνυμες και συγγενικές λέξεις:
[έλλειψη φόβου] θάρρος, αφοβία, αδειλία, τόλμη…….
[το να μην είναι κανείς δειλός] ανδρεία, ανδρισμός ανδραγαθία ….
[θαρραλέα αντιμετώπισις δεινών] ευψυχία, καρτεροψυχία …..
[μεγάλη γενναιότης] ηρωισμός, κ. παλικαριά…..
[επίδειξις ανυπάρκτου γενναιότητος] δονκιχωτισμός, ταρταρινισμός...
Στα λεξικά λοιπόν αυτού του τύπου οι λέξεις δεν είναι αλφαβητικά αλλά εννοιολογικά ταξινομημένες. Επομένως στις έντυπες εκδόσεις για να βρει κανείς τα συνώνυμα πρέπει πρώτα να πάει στο Ευρετήριο. Εκεί βρίσκονται οι λέξεις αλφαβητικά, με ένα νούμερο που παραπέμπει στο σχετικό κεφάλαιο λέει ο Β., εννοιολογικό πεδίο ή ενότητα λέμε εμείς. Έτσι όμως η διαδικασία είναι αρκετά χρονοβόρα. Να λοιπόν γιατί η πρώτη έκδοση του Εννοιόλεξου χαιρετίστηκε με τον τρόπο που παραθέτουμε:
Επιτέλους, ο πρώτος ηλεκτρονικός θησαυρός συνωνύμων και αντωνύμων είναι γεγονός! Ύστερα από πολυετή προσπάθεια, ο Γιώργος Μαλακός και η Lexigram προσθέτουν ένα χρησιμότατο εργαλείο στην εργαλειοθήκη του σύγχρονου μεταφραστή. Το Εννοιόλεξο ενσωματώνεται στο Word και είναι απλούστατο στη χρήση του: Με ένα κλικ στη λέξη που σας ενδιαφέρει και με το πάτημα ενός κουμπιού, το πρόγραμμα σας παρουσιάζει μια λίστα με τις συνήθεις σημασίες της λέξης. Επιλέγετε τη σημασία που σας ενδιαφέρει και στο κάτω μέρος της οθόνης εμφανίζονται τα συνώνυμα (με ή χωρίς τις ερμηνείες τους). Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η επιλογή «Σχετικές Λέξεις», με την οποία το Εννοιόλεξο διευρύνει το σημασιολογικό πεδίο της αρχικής λέξης και σας παρουσιάζει συναφή ουσιαστικά, ρήματα, επίθετα, επιρρήματα κ.λπ. Η δε λίστα των αντωνύμων βρίσκεται μόνο ένα κλικ μακριά. [...]
Βασίλης Μπαμπούρης, meta|φραση School of Translation Studies
Το Εννοιόλεξο λοιπόν, το πρώτο και το μοναδικό ως τώρα ηλεκτρονικό λεξικό με δομή παρόμοια με αυτή του Θ. Βοσταντζόγλου, έχει και αυτό τις λέξεις ταξινομημένες σε 1500 εννοιολογικά πεδία . Το εννοιολογικό πεδίο περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από ένα κοινό λεξικό συνωνύμων.
Π.χ. στην έννοια [το μέρος όπου διαμένει, κατοικεί κάποιος] βρίσκουμε τα εξής ως συνώνυμα:
διαμονή: άτομο αγνώστου διαμονής, δήλωσε τόπο διαμονής την Αθήνα, ενδιαίτημα, εστία: πολλοί Έλληνες της Μικράς Ασίας διώχτηκαν από τις εστίες τους και ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα
[ο ακριβής τόπος διαμονής κάποιου]
διεύθυνση: μετακόμισε και δεν μου έδωσε τη νέα του διεύθυνση, σύσταση: ποια είναι η σύστασή σου για να σου στείλω το δέμα, αντρέσα: (παρωχ.)
[το οικοδόμημα όπου διαμένει κανείς]
σπίτι: αρχοντικό/διώροφο/εξοχικό/παραθαλάσσιο/αγροτικό σπίτι, κατοικία: τα καλοκαίρια μένουμε στην εξοχική κατοικία μας, οικία, οίκος, οίκημα, κεραμίδι: πήρε στεγαστικό δάνειο για να βάλει σε ένα δικό του κεραμίδι την οικογένεια, κατοικητήριο
[το σπίτι ως χώρος κατοικίας κυρίως]
στέγη: πολλές οικογένειες λύνουν το πρόβλημα της στέγης με στεγαστικό δάνειο
[σπίτι όπου μένει οικογένεια]
σπιτικό: καλώς ήρθατε στο σπιτικό μας, οικογενειακή εστία
[το σπίτι, ως έκφραση μετριοφροσύνης]
φτωχικό: περάστε στο φτωχικό μας
[το σπίτι, με την έννοια του καταφυγίου, του προσωπικού χώρου]
γιατάκι: ώρα να τραβήξουμε για το γιατάκι μας, κονάκι: περάστε στο κονάκι μας, τσαρδί
[το (ιδιόκτητο συνήθως) σπίτι όπου έζησε κανείς με τους δικούς του]
πατρικό, οικογενειακό
Βρίσκουμε επίσης και το μέγαρο, το καλύβι, το παλάτι, τη βίλα, το εξοχικό, την ντάτσα , το διαμέρισμα, και άλλα πολλά ουσιαστικά και επίθετα, ρήματα αλλά και φράσεις (π.χ. σπίτι μου σπιτάκι μου κτλ.)
Η δομή αυτή επιτρέπει την ανεύρεση μιας λέξης για την έννοια που μας ενδιαφέρει ακόμα και αν δεν έχει συνώνυμες ή αν δεν τη θυμόμαστε ή δεν την ξέρουμε. Έτσι μπορείτε να φάτε προφιτερόλ χωρίς να έχετε το υποκριτικό ταλέντο του Γιώργου Κωνσταντίνου: γράψτε απλώς κρέμα σοκολάτα ή και σκέτα γλυκό και θα εφαρμοστεί το...ζητείτε και ευρήσετε. Για περισσότερα δείτε το...
Δυο λόγια για ένα ακόμη χαρακτηριστικό του Εννοιόλεξου. Στην κορυφή κάθε πεδίου βρίσκεται η λέξη με τη γενική έννοια (υπερώνυμη), τα συνώνυμά της και τα αντίθετά της (αν υπάρχουν). Ακολουθεί εξειδίκευση με τις υπώνυμες έννοιες και τα συνώνυμά τους, των οποίων οι εννοιολογικές αποχρώσεις σηματοδοτούνται πάντα με ερμηνεύματα. Ακολουθήσαμε την καινοτομία αυτή του Β. σε σχέση με τα άλλα "λογικά" λεξικά (και την οδηγήσαμε στην έσχατη συνέπειά της) όχι μόνο για να διευκολυνθεί ο χρήστης στην επιλογή του συνωνύμου αλλά και γιατί έτσι δημιουργείται και ένα ερμηνευτικό λεξικό που μπορεί να αποφύγει ενδεχόμενα λάθη των αλφαβητικών. Για παράδειγμα αναζητούμε τη λέξη βάζω και βλέπουμε ως ερμήνευμα το θέτω, τοποθετώ. Πάμε στο θέτω και βλέπουμε ως ερμήνευμα το βάζω. Αυτό λέγεται κυκλικός ορισμός. Από τον Άννα στον Καϊάφα, θα προσθέταμε. Με τη δική μας δομή το λάθος είναι προφανές και μπορεί να αποφευχθεί. Τι θα έβαζα στις αγκύλες με το ερμήνευμα, το βάζω, το βάνω ή το θέτω ή το τοποθετώ, που έχει ειδικότερη μάλιστα σημασία; Μα αφού αναγράφονται παρακάτω, στα συνώνυμα. Κανόνας λοιπόν πρώτος. Στο ερμήνευμα δεν μπορώ να βάλω κανένα από τα συνώνυμα που ορίζονται. Εν συνεχεία βέβαια μπορώ να τα χρησιμοποιήσω στο ερμήνευμα προχωρώντας στην εξειδίκευση της έννοιας της λέξης: [βάζω κάτι κάπου προσωρινά κτλ. = ακουμπώ] κτλ.
Να η διάταξη του Εννοιόλεξου:
[φέρνω κάτι σε συγκεκριμένη θέση μετακινώντας το]
βάζω: έβαλε το ποτήρι στο τραπέζι, βάλε τα τετράδιά σου στην τσάντα σου, βάνω, θέτω: μετά την ολοκλήρωση της ανάκρισης έθεσαν τον φάκελο στο αρχείο
[βάζω κάτι κάπου προσωρινά]
ακουμπώ: ακούμπησε το ποτήρι στον δίσκο, αφήνω: άφησα τα κλειδιά στην ψωμιέρα
[βάζω κάτι με κατάλληλο τρόπο στην κατάλληλη θέση]
τοποθετώ: τοποθετώ τα βιβλία στη βιβλιοθήκη, στήνω: θα στήσουμε τον καναπέ μπροστά στο τζάκι
[τοποθετώ μέσα σε κάτι]
εναποθέτω: οι μέλισσες εναποθέτουν το μέλι στις κηρήθρες
[τοποθετώ κάτι κάτω ή καταγής]
αποθέτω, καταθέτω: κατέθεσε στεφάνι μπροστά στο μνημείο, βάζω χάμω, απιθώνω
Άλλο παράδειγμα για τα λάθη που μπορούν να προκληθούν στα αλφαβητικά λεξικά: η λέξη ακρωτήριο σε γνωστό λεξικό ορίζεται ως τμήμα ξηράς που εισχωρεί στη θάλασσα. Στο λήμμα χερσόνησος αναφέρει περίπου τα ίδια και... χειρότερα: μακρόστενο τμήμα της ξηράς που εισχωρεί στη θάλασσα. Μια χερσόνησος μπορεί βέβαια να περιλαμβάνει πάμπολλα ακρωτήρια (η Βαλκανική Χερσόνησος π.χ.), αλλά όταν βρίσκεσαι στο Χ δεν βλέπεις τι είναι γραμμένο στο Α (από εσένα ή κάποιον άλλο) για να εντοπίσεις το λάθος.
Ένα άλλο πλεονέκτημα της εννοιολογικής δομής είναι ότι αποφεύγουμε τις επαναλήψεις, αφού σε ένα αλφαβητικά ταξινομημένο λεξικό πρέπει (για λόγους πληρότητας) σε κάθε λήμμα να περιλαμβάνονται και όλα τα συνώνυμα (π.χ. στο οικία να έχουμε και το σπίτι κτλ., και στο σπίτι και το οικία κτλ.). Έτσι όμως το λεξικό θα γινόταν τεράστιο και επομένως γίνονται οι απαραίτητες περικοπές, χωρίς βέβαια αυτό να μας εμποδίζει να μιλάμε για λεξικό χιλιάδων συνωνύμων, επαναλήψεων στην πραγματικότητα.
Κι ένα ακόμα παράδειγμα που δείχνει τις δυνατότητες του ηλεκτρονικού λεξικού: έχουμε για παράδειγμα στο έντυπο λεξικό ότι η λέξη αεριοστρόβιλος  σημαίνει κινητήρας με τουρμπίνα (βλ.λ.), που τροφοδοτείται από θερμά αέρια και χρησιμοποιείται σε μηχανές αεριοπροώθησης (βλ.λ.). Αν δεν ξέρουμε τι σημαίνουν οι λέξεις τουρμπίνα και αεριοπροώθηση, κάνουμε απλώς κλικ πάνω τους αντί να πάμε ξεφυλλίζοντας στα αντίστοιχα λήμματα.
Καταλήγοντας θα πρέπει να πω ότι δουλεύοντας το λεξικό αυτό (καθημερινά σχεδόν το διορθώνω και το εμπλουτίζω) φέρνω κάθε τόσο στο μυαλό τον Β. και τι πρέπει να τράβηξε μην έχοντας στη διάθεσή του τα σύγχρονα μέσα της πληροφορικής. Καταλαβαίνω λοιπόν γιατί αποκαλεί ηρωική την απόφαση να προβεί σε δεύτερη έκδοση (εν όψει και του γεγονότος ότι είχαν κυκλοφορήσει νέα λεξικά) "συμπληρώνοντας και ξαναγράφοντας το έργο..." Αφού τα λήμματα δεν τίθενται αλφαβητικά θα έπρεπε να ανασύρει από τις καρτέλες του τη σχετική έννοια (παλεύοντας  με την πολυσημία, την αμφισημία και τους κακούς ορισμούς) και εκεί να τοποθετήσει την καινούργια λέξη, όπως ο καλλιτέχνης βάζει την ψηφίδα στην κατάλληλη θέση για να πάρει τη σωστή εικόνα. Ο Β. υπήρξε λοιπόν το πρότυπό μου κι ο δάσκαλός μου και σ' αυτόν το έργο αυτό, το Εννοιόλεξο, αφιερώνεται.
Γ.Μ.


Τετάρτη 26 Ιουνίου 2013

Ηρωικός Μηδενισμός

Από το βιογραφικό μου σημείωμα περισσότερα για μένα λέει το παρακάτω ποίημα, που λες και το έγραψα καθ' υπαγόρευσιν –το τελείωσα σε τρία λεπτά χωρίς να σκέφτομαι και από τότε δεν μπόρεσα να του κάνω την παραμικρή διόρθωση ή προσθήκη.

Στον Ροσινάντη καβάλα
ο Δον Κιχότης
τη Δουλτσινέα
αναζητά.

Κι ο Σάντσο Πάντσα
(τι στωικότης!…)
ακολουθά.

–Τούτος ο δράκος
θα μας δοξάσει!

–Μη, είναι μύλος
θα μας αρπάξει!

Μα ο Δον Κιχότης
στον Ροσινάντη
ενάντια στους δράκους
πάει πιλάλα.
Τρέμει ο Σάντσο
τον πιάνει αντράλα.

Τ’ απλό μυαλό του
το 'καμαν ράκη.
(Τούτοι 'ταν μύλοι
πώς γίναν Δράκοι;)

Σύνταχα ο ιππότης
αντιχτυπιέται
χωρίς αν δράκοι
είναι ή μύλοι
ν' αναρωτιέται.

Πίσω απ' τους δράκους
ή απ' τους μύλους
που πολεμά
η Δουλτσινέα
χαμογελά.

 
Να κι ένα κείμενο του Μαξ Βέμπερ στο ίδιο πνεύμα, κατά την αντίληψή μου.


Αναμφίβολα, όλη η ιστορική εμπειρία επιβεβαιώνει την αλήθεια ότι ο άνθρωπος δε θα 'χε πετύχει το εφικτό αν δεν είχε ξανά και ξανά προσπαθήσει να φτάσει το ανέφικτο.

Τρίτη 25 Ιουνίου 2013

Ρήσεις


Εάν σου πω κάτι, θα το ξεχάσεις.
Εάν σου δείξω κάτι, θα το θυμάσαι.
Εάν συμμετάσχεις σε κάτι, θα γίνει κτήμα σου.
Τα λόγια του Κομφούκιου θεωρούμε ότι φωτίζουν τις παρακάτω απόψεις που χαρακτηρίζουν τη φιλοσοφία των προγραμμάτων μας:

Ένα εκπαιδευτικό λογισμικό ή θα κάνει αυτά που δεν μπορεί να κάνει ο εκπαιδευτικός, το βιβλίο, το e-Book, η multimedia παραγωγή, το PowerPoint κτλ. ή δεν αξίζει να λέγεται εκπαιδευτικό λογισμικό. Πιο συγκεκριμένα πρέπει:
·        Να διαχειρίζεται ταχύτατα μεγάλο όγκο πληροφοριών.
·        Να είναι διαδραστικό (να μη δίνει αμέσως τις απαντήσεις, αλλά να θέτει τα ερωτήματα και να ελέγχει τις απαντήσεις του σπουδαστή).
·        Να δημιουργεί και να ελέγχει εντελώς αυτόματα άπειρες ασκήσεις κλειστού τύπου.
·        Να είναι παιγνιώδες.
Γ.Μ.
Για τον εκπαιδευτικό:
Ο υπολογιστής δεν θα αντικαταστήσει τον δάσκαλο
Θα αντικατασταθεί ο δάσκαλος που δεν γνωρίζει υπολογιστή 
Άρθουρ Κλαρκ
Οδηγίες προς τον μαθητή:
Με τα προγράμματά μας μπορείς να έχεις αμέσως τις απαντήσεις και μάλιστα πολύ πιο γρήγορα από τα λυσάρια, με τον τρόπο όμως αυτό αντί να κερδίσεις χρόνο στην πραγματικότητα έχεις χάσει, αφού δεν έμαθες και θα χρειαστεί και πάλι να καταφύγεις στις έτοιμες λύσεις. Από την άλλη όμως, μπορείς να προσπαθήσεις και ο υπολογιστής να σου επισημάνει τα λάθη σου για να ξαναπροσπαθήσεις. Το σωστό εργαλείο μάθησης είναι αυτό που συν τω χρόνω το χρειάζεσαι ολοένα και λιγότερο.
 
Διαθέτουμε πολύ περισσότερες λέξεις από όσες χρησιμοποιούμε,
μας χρειάζονται όμως περισσότερες από όσες διαθέτουμε.
Νέες Τεχνολογίες +  Ελληνική Γλώσσα = Μαγεία
Λέξεις, περισσότερες λέξεις

Γ.Μ.


Δευτέρα 17 Ιουνίου 2013

Για Τη Μορφολογία Της Ελληνικής Γλώσσας


Από ομιλία στο ξενοδοχείο Κάραβελ κατά την παρουσίαση της πρώτης έκδοσης της Ελληνομάθειας, στο περιβάλλον DOS ακόμη. Την παραθέτουμε, γιατί περιγράφεται από τότε η αντίληψή μας για τη νεοελληνική γλώσσα.
Η εκδήλωση έγινε μετά τη γλωσσική μεταρρύθμιση του 1976, την οποία ακολούθησε μια περίοδος αντιπαραθέσεων και οξύτητας. Σήμερα υπάρχουν ηπιότερες αντιδράσεις, αρκετά όμως από όσα αναφέρονται παρακάτω είναι ακόμη επίκαιρα.
[...]Πολλά ακούγονται και γράφονται τα τελευταία χρόνια, από ειδικούς και μη, για τα γλωσσικά μας πράγματα. Δημιουργήθηκαν όροι, όπως αγλωσσία, ξύλινη γλώσσα, νεοκαθαρευουσιανισμός, δημοσιεύτηκαν άρθρα, εκδόθηκαν βιβλία, έγιναν ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές... Και όλα αυτά με χρονική αφετηρία την εισαγωγή στο εκπαιδευτικό μας σύστημα μιας και μόνο πλέον γραμματικής, που τυπικά λύνει το ζήτημα της διμορφίας της γλώσσας μας.
Εάν όλος αυτός ο θόρυβος ήταν απλώς μάχη οπισθοφυλακών των νοσταλγών της καθαρεύουσας των ἴων και των ᾠῶν δεν θα είχε και τόση σημασία
Υπάρχουν όμως κι εκείνοι που, ενώ γνωρίζουν πολύ καλά ότι το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω, ανησυχούν, γιατί βλέπουν να παρασέρνει και χρήσιμα πράγματα στο ορμητικό πέρασμά του.
Ας το πούμε από την αρχή καθαρά: τα προβλήματα στη γλωσσική μας εξέλιξη δεν δημιουργούνται πια από τους οπαδούς της καθαρεύουσας αλλά από τους ζηλωτές της δημοτικής, οι οποίοι, άλλωστε, έχουν κοινά χαρακτηριστικά με τους πρώτους: την ίδια τάση για καθαρολογία, μονοτυπία, τον ίδιο δογματισμό. Παραφράζοντας το βιβλικό θα λέγαμε η μεν μορφή δημοτική, το δε πνεύμα καθαρεύουσα.
Κορμός της διδασκαλίας της σημερινής γλώσσας δεν μπορεί να είναι άλλος από τη γραμματική της νεοελληνικής γλώσσας, που βασίστηκε στο έργο του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Αλλά ο κάθε κορμός, αν δεν θέλει να καταντήσει απλώς κούτσουρο, πρέπει να βλαστήσει με νέα κλαδιά, ιδιαίτερα όταν οι χυμοί που τον τροφοδοτούν είναι κάτι τόσο ζωντανό και μεταβαλλόμενο όπως η γλώσσα.
Η δική μας προσέγγιση στη συζήτηση για τη γλώσσα, και ειδικά για τη γραμματική της, είναι διαφορετική από εκείνη των κινδυνολόγων "κρυπτοκαθαρευουσιάνων" αλλά και από εκείνη των δημοτικιστών εφησυχαστών. Αν υπάρχει αναντιστοιχία ανάμεσα σε αυτό που διδάσκεται και σε αυτό που πραγματικά μιλιέται ή γράφεται, τότε έχουμε γλωσσικό πρόβλημα.
Αναπαράγεται έτσι, αντεστραμμένο, το φαινόμενο που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στους ελληνιστικούς χρόνους και ταλάνισε το ελληνικό έθνος ως σήμερα. Αν τότε δόθηκε έμφαση στη γραπτή μορφή της γλώσσας, και αποκλείστηκε η λαλουμένη, αν οι γραμματικές της εποχής εκείνης δίδασκαν μόνο τους παλαιότερους τύπους της γλώσσας, σήμερα αποκλείονται οι παλαιότερες μορφές, με τον ίδιο ζήλο θα λέγαμε που επέδειξαν και οι πρώτοι διδάξαντες Αλεξανδρινοί γραμματικοί. Κοντολογίς, και η σημερινή διδασκαλία της ελληνικής αντί να καταγράψει τη γλωσσική πραγματικότητα, προσπαθεί να τη δημιουργήσει. Έχει δηλαδή κατά βάση ρυθμιστικό χαρακτήρα (ιδεολογικό θα λέγαμε καλύτερα) αντί καταγραφικό, που θα νομιμοποιούσε τη γλωσσική χρήση.
Και ποια είναι αυτή η πραγματικότητα; Ότι πάμπολλοι παλαιότεροι τύποι της γλώσσας έχουν πια ριζώσει, ιδιαίτερα στον γραπτό λόγο, σε τομείς όπως η διοίκηση, οι επιστήμες, αλλά και στον προφορικό λόγο, σε βαθμό που να δικαιούνται και αυτοί τον τίτλο της μητρικής γλώσσας. Τους βλέπουμε σήμερα όχι απλώς να επιβιώνουν, σε πείσμα των ζηλωτών της δημοτικής, που προσπάθησαν να μεταγλωττίσουν κάθε απολίθωμα, όπως το αποκαλούν, αλλά ύστερα από μια σχετική υποχώρησή τους να επανέρχονται, στον Τύπο για παράδειγμα, με νέα ορμή. Το ζήτημα λοιπόν δεν είναι να τους εξοστρακίσεις, μόνο και μόνο γιατί είναι "καθαρευουσιάνικοι", όπως εκείνος ο αρχαίος Αθηναίος πολίτης ήθελε να εξοστρακίσει τον Αριστείδη μόνο και μόνο γιατί ήταν δίκαιος. Οφείλεις να συμφιλιωθείς και να υιοθετήσεις όποιους από αυτούς δεν είναι προϊόν απλής αντίδρασης ή αδυναμία προσαρμογής ηλικιωμένων ανθρώπων που έτυχαν διαφορετικής γλωσσικής παιδείας. Κάθε αντίθετη προσπάθεια έχει ως αποτέλεσμα να φτωχαίνει τα εκφραστικά μας μέσα, αλλά και πιθανόν θα οδηγήσει σε νέα διγλωσσία/διμορφία στο μέλλον.
Δεν είναι μόνο η έντονη παρουσία των παλαιότερων μορφών της γλώσσας μας που θα έπρεπε να μας οδηγήσει στο να περιληφθούν. Πρώτον είναι ως ένα σημείο αναντικατάστατοι. Δεύτερον πλουτίζουν τα εκφραστικά μας μέσα, και σημασιολογικά και υφολογικά. Τρίτον, με την υιοθέτηση και διδασκαλία τους θα αναδεικνυόταν ο ομφάλιος λώρος που συνδέει την τωρινή γλώσσα με την αρχαία, ώστε να πάψει να διδάσκεται η δεύτερη οιονεί σαν ξένη γλώσσα.
Τι μας λέει λοιπόν σήμερα η σχολική γραμματική; Μας συμβουλεύει, για παράδειγμα, να χρησιμοποιούμε περίφραση για τον παθητικό παρατατικό εκείνων των ρημάτων της δεύτερης συζυγίας α΄ τάξης (τιμώμαι-γ΄πρόσ. πρτ. ετιμάτο-ετιμώντο) που δεν εννοούν να συμμορφωθούν (ακολουθούν αρχαϊκή κλίση), γιατί, λέει, δεν πολυσυνηθίζεται. Πρώτον, αυτή η προτροπή μού φαίνεται κατάλληλη μόνο αν πρόκειται για κάποια μετάφραση και όχι για τη γλώσσα μας, δεύτερον ότι συνηθίζεται και παρασυνηθίζεται, έχουμε μάλιστα να κάνουμε με εκατό ρήματα αυτής της κατηγορίας. Τρίτον ότι οι Έλληνες έχουν βρει τρόπους να κλίνουν τα ρήματα αυτά, όχι τόσο γιατί είμαστε πολυμήχανοι όσο γιατί ο νόμος της γλωσσικής οικονομίας απορρίπτει τις περιφράσεις. Πρόσφατα με ρώτησαν αν το συναντιούνται ή το συναντώνται είναι πιο σωστό. Θεωρώ και τα δύο σωστά και θα μπορούσα να προσθέσω ότι απαντάται και ο τύπος συναντιόνται (είναι και ο επικρατέστερος στον προφορικό λόγο, αν και δεν περιλαμβάνεται στη γραμματική, καθώς ο "λαθεμένος" συναντούνται. Αλλά και στα πολυπληθή ρήματα της δεύτερης συζυγίας β΄ τάξης (στερώ π.χ.) παρατηρείται κουτσούρεμα στον παθητικό παρατατικό: η επίσημη γραμματική προτείνει μόνο τον τύπο σε –ούνταν για το γ' πρόσωπο ενικού και πληθυντικού αντί και (ε)στερείτο-(ε)στερούντο, τα οποία και επικρατούν στον λόγο. Άλλη περίπτωση: αρνιόταν(ε), αρνούνταν, αρνείτο˙ αναθεωρούνταν, αναθεωρείτο, ανεθεωρείτο. Στην Ελληνομάθεια περιέλαβα όλους αυτούς τους τύπους, το πρόγραμμα επισημαίνει μάλιστα την ιδιαιτερότητα καθενός, π.χ.: αναθεωρείτο = τύπος με λόγια κατάληξη χωρίς αύξηση.
Φυσικά, έτσι οδηγούμαστε στην πολυτυπία, κάτι που φαίνεται ότι θεωρείται κατάρα από τους γραμματικούς, ίσως γιατί πάσχουν από αυτό που αποκαλώ σύνδρομο της Βαβυλωνίας. Όπως είναι γνωστό, στο θεατρικό αυτό έργο σατιριζόταν η αδυναμία επικοινωνίας ανάμεσα σε Έλληνες από διαφορετικά γεωγραφικά διαμερίσματα λόγω των πολλών ντοπιολαλιών που επικρατούσαν τότε. Τέτοιο όμως πρόβλημα σήμερα δεν μπορεί να υπάρξει, με την υποχρεωτική δωρεάν εκπαίδευση και με τα μαζικά μέσα ενημέρωσης να φτάνουν ως και στο πιο απομακρυσμένο χωριό. Ούτε αποτελούν επιχείρημα οι δυσκολίες διδασκαλίας. Για τη γλώσσα μας πρόκειται, ας καταβάλουμε κάποια προσπάθεια. Στο κάτω κάτω οι τύποι αυτοί είναι στο στόμα ή στη "γραφίδα" μας καθημερινά, αυτό που χρειάζεται είναι να νομιμοποιηθούν αντί να καταφεύγουμε σε γραμματικές με προκρούστεια πρακτική.
Βέβαια, από την άλλη μεριά, τα ΜΜΕ πρωτοστατούν στην κακομεταχείριση της γλώσσας, αλλοιώνοντας έτσι το γλωσσικό μας αίσθημα. Συνηθέστερη είναι η κακοποίηση που υφίστανται οι λόγιες μετοχές, των οποίων τη χρήση επιτάσσει η ανάγκη για συντομία του δημοσιογραφικού λόγου. Ακούμε λοιπόν συχνά και διαβάζουμε του... συλληφθέντα, του... απαχθέντα, του... ζώντα. Και από την άλλη μεριά, για να μη δείξουν ότι υστερούν σε... λογιοσύνη, εφαρμόζουν πιστά την μπαμπινιωτική υπόδειξη και ακούμε καθημερινά το... αφορά στον/στην κτλ. Αφορά τον Γιώργο, με αφορά, και όχι αφορά στον Γιώργο ή αφορά σ' εμένα λέμε και γράφουμε εμείς οι υπόλοιποι, οι... μαλλιαροί.
Άλλα παραδείγματα της απεγνωσμένης προσπάθειας "συμμόρφωσης", "εκδημοτικισμού". Είναι γνωστό το πρόβλημα με τα αρχαιόκλιτα θηλυκά ουσιαστικά σε –ος, η οδός, η μέθοδος π.χ. Πώς λοιπόν προτείνεται η λύση του από κάποιον σημερινό "δημοτικιστή"; Να χρησιμοποιήσουμε, λέει, τη λέξη γκρεμός αντί για άβυσσος. Μα τότε η τόσο συχνή στον Καζαντζάκη φράση, "άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου", θα πήγαινε κατά... κρημνών, για να χρησιμοποιήσουμε έναν άλλο "λόγιο" τύπο.
Ας πάμε όμως σε άλλους, λιγότερο "ψυχαρικούς", δημοτικιστές. Για τη λέξη γραμματέας στο θηλυκό γένος π.χ. δεν αναφέρει τίποτα η σχολική γραμματική. Το πρόβλημα βρίσκεται στη γενική του ενικού. Τι θα πούμε, της γραμματέας, της γραμματέα; Τι προτείνεται λοιπόν από διαπρεπή φιλόλογο και καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής; Γραμματίνα ή γραμμάτισσα!
Σ.Σ. Πάντως οι περισσότερες απαντήσεις που πήρα από νέες/νέους φιλολόγους ήταν της γραμματέα, στην προσπάθειά τους να εντάξουν τη γενική αυτή σε τύπο της δημοτικής. Μερικές/μερικοί μάλιστα με ρώτησαν: στη δημοτική ή στην καθαρεύουσα; Στη γλώσσα μας, απαντούσα. Κι ένα περιστατικό: Σε μια εκδήλωση που οργάνωσε στο Βιομηχανικό Επιμελητήριο ο Σύνδεσμος ιδιοκτητών ιδιωτικών σχολείων για να τιμήσει τον Γ. Μπαμπινιώτη ομιλητής ήμουν κι εγώ. Ξεκίνησα λέγοντας ότι η Ελλάδα είναι η χώρα όπου... δεν διδάσκεται η ελληνική. Υπήρξε φυσικά κάποια αναταραχή στο ακροατήριο (θα παρευρίσκονταν εκατοντάδες φιλόλογοι) και τότε ανέφερα τις παραπάνω απαντήσεις νέων φιλολόγων ή και μαθητών προσθέτοντας ότι αν βγω έξω στον δρόμο και ρωτήσω οποιονδήποτε άνθρωπο του Θεού θα μου απαντήσει της γραμματέως (και τότε ανταμείφθηκα με χειροκρότημα).
Η επίσημη γραμματική πάντως τηρεί... στάση αναμονής ή... αιδήμονα σιγή, όπως θα λέγαμε στην... επάρατη καθαρεύουσα: πού θα μας πάει η γραμματέας, θα κάνει τα νάζια της, στο τέλος όμως θα συμμορφωθεί (το ίδιο και η συγγραφέας, εισαγγελέας κτλ.) Ανάλογη σκέψη φαίνεται ότι έκανε και το Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη: Παραθέτω το λήμμα για το αρχαιόκλιτο επίθετο άφρων: άφρων -ων -ον [afron] E (βλ. -ων -ων -ον). Ενώ για τα υπόλοιπα λήμματα παραπέμπει στον σχετικό πίνακα (π.χ. αφυλάκιστος -η -ο [afila<k>istos] E5), τη συγκεκριμένη ομάδα σε –ων την έχει εξορίσει στο... ωμέγα, διότι δεν... συνεμορφώθη με τας υποδείξεις, περιμένοντας, φαίνεται, να έχει... προσχωρήσει στον εκδημοτικισμό, όταν θα έφτανε στο τέλος του το λεξικό. Αμ δε όμως, τα άτιμα τα ασυμμόρφωτα, τα παλιόπαιδα, τ' ατίθασα.
Πέρα όμως από τις δυσκολίες που συναντάμε με την παρουσία των παλαιών λόγιων τύπων (βρικολάκιασμα αποκαλεί το φαινόμενο ο Αγαπητός Τσομπανάκης, βέβαια στο μυαλό του μόνο βρικολάκιασαν, αφού αυτοί ποτέ δεν πέθαναν), έχουμε και τα προβλήματα που γεννούν οι νέες κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές συνθήκες.
Για παράδειγμα, η είσοδος της γυναίκας σε νέα επαγγέλματα και δραστηριότητες οδήγησε στο να σχηματιστούν νέοι τύποι επαγγελματικών ουσιαστικών. Τώρα, κοντά στο παλαιότερο σοφερίνα έχουμε και τα νεότερα βουλευτίνα, δικηγορίνα κτλ., αλλά οι τύποι αυτοί συνυπάρχουν και με λόγιους: η βουλευτής, η δικηγόρος, η υπουργός, η ιδιώτις (το τελευταίο μόνο λόγιο).
Οι νέοι... καθαρολόγοι, που έχουν επισημάνει μερικούς από τους λόγιους αυτούς τύπους, τους αντιμετωπίζουν με αφορισμούς. Αλλά έτσι δεν πρόκειται να... λιώσουν ποτέ. Εμείς τους περιλάβαμε φυσικά στην Ελληνομάθεια και έτσι έχουμε η βουλευτής, της βουλευτού, της πολίτιδος (η πολίτις και όχι βέβαια η... πολίτισσα, της μάρτυρος και όχι της μάρτυρα) κτλ.
Με τα λίγα που αναφέραμε παραπάνω ελπίζω να φάνηκε πώς αχρηστεύεται η βασική λειτουργία της γλώσσας, που δεν υπάρχει χάριν του οποιουδήποτε γραμματικού δόγματος, είτε αυτό υποκλίνεται στο μεγαλείο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, όπως έγινε στους ελληνιστικούς χρόνους, είτε επειδή έπρεπε να αποδειχτεί μέσω της γλώσσας πόσο γνήσιοι απόγονοι των σπουδαίων προγόνων μας είμαστε, όπως έγινε μετά τη σύσταση του νεότερου ελληνικού κράτους, είτε, όπως γίνεται σήμερα, για να μας παρέχει πιστοποιητικά λαϊκότητας (λέγε με λαϊκισμό). Αποστολή όμως της γλώσσας είναι η επικοινωνία, η μετάδοση μηνυμάτων. Και αυτά τα μηνύματα δεν φτάνουν στον προορισμό τους ή φτάνουν ακρωτηριασμένα, με "παράσιτα", δηλαδή γλωσσικά ή συντακτικά σφάλματα ή αδόκιμους τύπους.  Μερικές φορές μπορούν να προκαλέσουν και τα αντίθετα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, αν π.χ. βάλουμε αγγελία και ζητάμε ...γραμμάτισσες (εντάξει, αστειεύομαι, δεν θα το κάνουμε) ή αν γράψουμε άλλαξε τη ροή της ιστορίας, που είδα σε μια διαφήμιση, αντί άλλαξε τον ρουν της ιστορίας. Και βέβαια ευτυχώς την κυρία Θάτσερ δεν την αποκάλεσε ακόμα κανένας σιδερένια κυρία!
Σ.Σ. τώρα πια την αποκαλούν.
Κοντολογίς, αν οι καθαρευουσιάνοι επιχείρησαν να επιβάλουν μια γλωσσική κληρονομιά, προσπάθεια που ως ένα βαθμό ήταν καταδικασμένη να αποτύχει, εμείς δεν πρέπει να πετάξουμε ό,τι τελικά έχει ριζώσει από αυτή την κληρονομιά.
Γιώργος Μαλακός


Πέμπτη 13 Ιουνίου 2013

Βιογραφικό Σημείωμα



ΜΑΛΑΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ λεξικογράφος

Ηλεκτρονικό ταχυδρομείo info@lexigram.gr

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ


1965 – 1992: Ανεξάρτητος επιμελητής εκδόσεων.
1992 – 1998: Ανεξάρτητος ερευνητής-λεξικογράφος της ελληνικής γλώσσας.

Σε συνεργασία με φιλολόγους, προγραμματιστές:
-         Ανάπτυξη του πρώτου Ηλεκτρονικού Ορθογράφου της Νέας Ελληνικής
-         Ανάπτυξη της Ελληνομάθειας, Ηλεκτρονικού Λεξικού και Γραμματικής της Νέας και Λόγιας Ελληνικής
-         Ανάπτυξη της Αρχαιομάθειας, Ηλεκτρονικού Λεξικού και Γραμματικής της Αρχαίας Ελληνικής
-         Ανάπτυξη του Εννοιόλεξου, Ηλεκτρονικού Λεξικού Συνωνύμων, Αντιθέτων
-         Ανάπτυξη του Ηλεκτρονικού Λεξικού Ομορρίζων
-         Ανάπτυξη της Αρχαιογνωσίας, λογισμικού για τα Αρχαία Ελληνικά για το γυμνάσιο-λύκειο
-         Ανάπτυξη του πρώτου Πολυτονικού Ορθογράφου και Αυτόματου Πολυτονιστή της Νέας και Αρχαίας Ελληνικής
-         Ανάπτυξη της Ελληνομάθειας Plus και Ελληνομάθειας Δημοτικού, λογισμικά για τα Νέα Ελληνικά
1998 – 2001: Διευθύνων Σύμβουλος και αντιπρόεδρος της AE LOGICIN.
2001 – 2003: Ελληνικά Γράμματα ΑΕ, σύμβουλος / ερευνητής σε
θέματα ανάπτυξης γλωσσικών προϊόντων σε περιβάλλον multimedia εφαρμογών, εισηγητής και υπεύθυνος του EAGLE, ενός προγράμματος e-learning της ΕΕ και της ΓΓΕΤ που αφορούσε έναν Server ασκήσεων νεοελληνικής, λόγιας και αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο INTERNET.
2003 – Σήμερα Υπεύθυνος της Lexigram