Πέμπτη 27 Ιουνίου 2013

Για Τον Θησαυρό


Λένε ότι οι αποτυχημένοι σκηνοθέτες και ηθοποιοί γίνονται κριτικοί. Φαίνεται ότι και οι αποτυχημένοι (ή επίδοξοι τέλος πάντων) συγγραφείς γίνονται λεξικογράφοι, αν κρίνω τουλάχιστον από τρεις περιπτώσεις: του Roget, του Θεολ. Βοσταντζόγλου και της αφεντιάς μου. Είχαμε λογοτεχνικές φιλοδοξίες, αλλά καταλήξαμε συντάκτες "λογικών" λεξικών. Ο Roget με τον "Θησαυρό της αγγλικής γλώσσας", ο Βοσταντζόγλου με το "Αντιλεξικόν ή Ονομαστικόν της νεοελληνικής γλώσσης" και ο υποφαινόμενος με το "Εννοιόλεξο" (Σ.Σ. η κοινότητα των χαρακτηριστικών δεν σημαίνει φυσικά και εξομοίωση σε κάποια κλίμακα αξιολόγησης). Κανένας μάλιστα δεν ήταν φιλόλογος, με την έννοια του πτυχιούχου, όπως άλλωστε δεν ήταν φιλόλογος και ο Πέτρος Βλαστός με τα "Συνώνυμα και συγγενικά". Να τι λέει στο Λεξικογραφικό Επίμετρο το "Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας" του Γ. Μπαμπινιώτη.
Πρότυπο του λεξικού του Βοσταντζόγλου είναι ο περίφημος "Θησαυρός της αγγλικής γλώσσας" του Roget, που απετέλεσε το πρότυπο εννοιολογικής κατάταξης του λεξιλογίου κάθε σύγχρονης γλώσσας. Το Λεξικό του Βοσταντζόγλου κατατάσσει όλο το λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής, δημοτικής και καθαρεύουσας, σε 1.500 εννοιολογικές κατηγορίες. Το υλικό σε κάθε κατηγορία δίδεται κατά τα μέρη του λόγου (ρήματα, ουσιαστικά, επίθετα, επιρρήματα κ.λπ.) και όπου υπάρχουν αντίθετες έννοιες αντιπαρατίθενται στην ίδια σελίδα. Στο λεξικό χρησιμοποιούνται ερμηνεύματα μόνο ως επεξηγήσεις σε έννοιες ή ως σχόλια στη χρήση των συνωνύμων ή συγγενικών λέξεων. Κατά το παράδειγμα του Roget, ένας μη ειδικός (ο Βοσταντζόγλου δεν ήταν λεξικογράφος ή φιλόλογος ούτε είχε επαγγελματική ή επιστημονική σχέση με τη γλώσσα) κατόρθωσε να δώσει στην Ελληνική ένα πολύτιμο εργαλείο για τη χρήση της γλώσσας και την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει το πλούσιο λεξιλόγιό της.
Και ένα απόσπασμα από μια βιβλιοπαρουσίαση της φιλολόγου κυρίας Θεοδώρας Ζωγράφου-Βώρου:
Στην προσπάθεια για ακριβέστερη και πληρέστερη διατύπωση, για ακριβολογία αλλά και για πλούσιο από άποψη λεξιλογίου γραπτό συχνά καταφεύγομε στο λεξικό όχι τόσο για να αναζητήσουμε απλά μια λέξη όσο για να αλιεύσουμε την καταλληλότερη για τη συγκεκριμένη περίπτωση. Αναζητούμε τα συνώνυμα, τα ταυτόσημα και πιο πολύ μια σύντομη κι απλή φράση, μια περίφραση, που αποδίδει ίσως καλύτερα αυτό το ιδιαίτερο που θέλουμε να πούμε. Π.χ. το ρήμα αδυνάτιζε δεν μας ικανοποιεί, για να εκφράσουμε τη συνεχή φθορά ενός άρρωστου κορμιού και να προκαλέσουμε τα συναισθήματα του αναγνώστη, και καταφεύγουμε στο ρήμα έφθινε ή καλύτερα στη φράση έλειωνε σαν το κερί. Είναι γνωστό άλλωστε πως οι λέξεις αποκτούν το (ιδιαίτερο) νόημά τους μέσα στη φράση, όπου τις εντάσσουμε. Ένα μικρό δείγμα, για του λόγου το αληθές. Ας δούμε τις διαφορετικές σημασίες του ίδιου ρήματος σε πέντε διαφορετικές φράσεις: Το έγραψε στο μυαλό του= το συγκράτησε, για να το θυμάται. Το έγραψε βαθιά στο μυαλό του= το κράτησε ως μια σκέψη οδηγό ζωής. Του έγραψε το σπίτι = του κληροδότησε το σπίτι, τον ονόμασε κληρονόμο ως προς αυτό. Τον έγραψε = δεν τον υπολόγισε. Τον έγραψε ο τροχονόμος= τον έπιασε να κάνει παράβαση και του έδωσε κλήση για τις παραπέρα συνέπειες.
[...]Συνηθίσαμε τα λεξικά με το γνωστό τύπο: αλφαβητική διάταξη των χιλιάδων λέξεων. Το Αντιλεξικό δεν έχει αυτή τη μορφή και γι' αυτό, πριν αναφερθώ στην αξία του, θα σας παρουσιάσω την ιδιομορφία του εκτενέστερα και θα αναφερθώ και στον τρόπο χρήσης του, ώστε να διευκολύνω όποιον θελήσει να το χρησιμοποιήσει. Οφείλω να σημειώσω ότι την ύπαρξή του την αγνοούσα μέχρι που φοίτησα στη ΣΕΛΜΕ (Σχολή Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης) και είναι κι αυτό ένα από τα βιβλία που μας σύστησαν, όπως κι άλλη φορά έγραψα, δάσκαλοι φωτισμένοι, με σπουδές αλλά, το κυριότερο, με πείρα από τη σχολική αίθουσα. Το πήρα, με εξυπηρέτησε για χρόνια ως εκπαιδευτικό και το αγάπησα.
Ανήκει στην κατηγορία των λογικών λεξικών. «Στα λογικά λεξικά η ύλη παρατίθεται με αυστηρή αλληλουχία των εννοιών, χωρίς καμιά επεξήγηση του τι σημαίνουν οι λέξεις» μας λέει ο συντάκτης του Αντιλεξικού στα προλεγόμενα της δεύτερης έκδοσης, σελ. ε΄. Οργανώνουν το υλικό τους, εν προκειμένω τις λέξεις, με βάση τη λογική σχέση των εννοιών.
[...]
Φράσεις που βρίσκουμε μέσα σε [ ] π.χ .[ταυτόχρονος ύπαρξις] έχουν μια ιδιαίτερη σημασία και αμέσως δίνεται και η μονολεκτική απόδοσή τους, εδώ συνύπαρξις.
Εδώ υπάρχει και η καινοτομία του Αντιλεξικού σε σχέση προς άλλα λογικά λεξικά. Μας λέει πάλι (στα προλεγόμενα, σελ. ε΄): «Προτάσσονται οι επιμέρους έννοιες μέσα σε αγκύλες και παρατίθενται αμέσως κατόπιν οι αντίστοιχες συνώνυμες και συγγενικές λέξεις της γλώσσας. Με το σύστημα αυτό μπορεί κανείς να κάνει την επιλογή των εκφραστικών μέσων που του χρειάζονται με σιγουριά, χωρίς να είναι υποχρεωμένος κάθε τόσο να συμβουλεύεται άλλα λεξικά».
Και στη συνέχεια δίνει ένα πολύ καλό παράδειγμα με τις ιδιαίτερες σημασίες της λέξης θάρρος σε αγκύλες και δίπλα τους τις αντίστοιχες κάθε φορά συνώνυμες και συγγενικές λέξεις:
[έλλειψη φόβου] θάρρος, αφοβία, αδειλία, τόλμη…….
[το να μην είναι κανείς δειλός] ανδρεία, ανδρισμός ανδραγαθία ….
[θαρραλέα αντιμετώπισις δεινών] ευψυχία, καρτεροψυχία …..
[μεγάλη γενναιότης] ηρωισμός, κ. παλικαριά…..
[επίδειξις ανυπάρκτου γενναιότητος] δονκιχωτισμός, ταρταρινισμός...
Στα λεξικά λοιπόν αυτού του τύπου οι λέξεις δεν είναι αλφαβητικά αλλά εννοιολογικά ταξινομημένες. Επομένως στις έντυπες εκδόσεις για να βρει κανείς τα συνώνυμα πρέπει πρώτα να πάει στο Ευρετήριο. Εκεί βρίσκονται οι λέξεις αλφαβητικά, με ένα νούμερο που παραπέμπει στο σχετικό κεφάλαιο λέει ο Β., εννοιολογικό πεδίο ή ενότητα λέμε εμείς. Έτσι όμως η διαδικασία είναι αρκετά χρονοβόρα. Να λοιπόν γιατί η πρώτη έκδοση του Εννοιόλεξου χαιρετίστηκε με τον τρόπο που παραθέτουμε:
Επιτέλους, ο πρώτος ηλεκτρονικός θησαυρός συνωνύμων και αντωνύμων είναι γεγονός! Ύστερα από πολυετή προσπάθεια, ο Γιώργος Μαλακός και η Lexigram προσθέτουν ένα χρησιμότατο εργαλείο στην εργαλειοθήκη του σύγχρονου μεταφραστή. Το Εννοιόλεξο ενσωματώνεται στο Word και είναι απλούστατο στη χρήση του: Με ένα κλικ στη λέξη που σας ενδιαφέρει και με το πάτημα ενός κουμπιού, το πρόγραμμα σας παρουσιάζει μια λίστα με τις συνήθεις σημασίες της λέξης. Επιλέγετε τη σημασία που σας ενδιαφέρει και στο κάτω μέρος της οθόνης εμφανίζονται τα συνώνυμα (με ή χωρίς τις ερμηνείες τους). Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η επιλογή «Σχετικές Λέξεις», με την οποία το Εννοιόλεξο διευρύνει το σημασιολογικό πεδίο της αρχικής λέξης και σας παρουσιάζει συναφή ουσιαστικά, ρήματα, επίθετα, επιρρήματα κ.λπ. Η δε λίστα των αντωνύμων βρίσκεται μόνο ένα κλικ μακριά. [...]
Βασίλης Μπαμπούρης, meta|φραση School of Translation Studies
Το Εννοιόλεξο λοιπόν, το πρώτο και το μοναδικό ως τώρα ηλεκτρονικό λεξικό με δομή παρόμοια με αυτή του Θ. Βοσταντζόγλου, έχει και αυτό τις λέξεις ταξινομημένες σε 1500 εννοιολογικά πεδία . Το εννοιολογικό πεδίο περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από ένα κοινό λεξικό συνωνύμων.
Π.χ. στην έννοια [το μέρος όπου διαμένει, κατοικεί κάποιος] βρίσκουμε τα εξής ως συνώνυμα:
διαμονή: άτομο αγνώστου διαμονής, δήλωσε τόπο διαμονής την Αθήνα, ενδιαίτημα, εστία: πολλοί Έλληνες της Μικράς Ασίας διώχτηκαν από τις εστίες τους και ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα
[ο ακριβής τόπος διαμονής κάποιου]
διεύθυνση: μετακόμισε και δεν μου έδωσε τη νέα του διεύθυνση, σύσταση: ποια είναι η σύστασή σου για να σου στείλω το δέμα, αντρέσα: (παρωχ.)
[το οικοδόμημα όπου διαμένει κανείς]
σπίτι: αρχοντικό/διώροφο/εξοχικό/παραθαλάσσιο/αγροτικό σπίτι, κατοικία: τα καλοκαίρια μένουμε στην εξοχική κατοικία μας, οικία, οίκος, οίκημα, κεραμίδι: πήρε στεγαστικό δάνειο για να βάλει σε ένα δικό του κεραμίδι την οικογένεια, κατοικητήριο
[το σπίτι ως χώρος κατοικίας κυρίως]
στέγη: πολλές οικογένειες λύνουν το πρόβλημα της στέγης με στεγαστικό δάνειο
[σπίτι όπου μένει οικογένεια]
σπιτικό: καλώς ήρθατε στο σπιτικό μας, οικογενειακή εστία
[το σπίτι, ως έκφραση μετριοφροσύνης]
φτωχικό: περάστε στο φτωχικό μας
[το σπίτι, με την έννοια του καταφυγίου, του προσωπικού χώρου]
γιατάκι: ώρα να τραβήξουμε για το γιατάκι μας, κονάκι: περάστε στο κονάκι μας, τσαρδί
[το (ιδιόκτητο συνήθως) σπίτι όπου έζησε κανείς με τους δικούς του]
πατρικό, οικογενειακό
Βρίσκουμε επίσης και το μέγαρο, το καλύβι, το παλάτι, τη βίλα, το εξοχικό, την ντάτσα , το διαμέρισμα, και άλλα πολλά ουσιαστικά και επίθετα, ρήματα αλλά και φράσεις (π.χ. σπίτι μου σπιτάκι μου κτλ.)
Η δομή αυτή επιτρέπει την ανεύρεση μιας λέξης για την έννοια που μας ενδιαφέρει ακόμα και αν δεν έχει συνώνυμες ή αν δεν τη θυμόμαστε ή δεν την ξέρουμε. Έτσι μπορείτε να φάτε προφιτερόλ χωρίς να έχετε το υποκριτικό ταλέντο του Γιώργου Κωνσταντίνου: γράψτε απλώς κρέμα σοκολάτα ή και σκέτα γλυκό και θα εφαρμοστεί το...ζητείτε και ευρήσετε. Για περισσότερα δείτε το...
Δυο λόγια για ένα ακόμη χαρακτηριστικό του Εννοιόλεξου. Στην κορυφή κάθε πεδίου βρίσκεται η λέξη με τη γενική έννοια (υπερώνυμη), τα συνώνυμά της και τα αντίθετά της (αν υπάρχουν). Ακολουθεί εξειδίκευση με τις υπώνυμες έννοιες και τα συνώνυμά τους, των οποίων οι εννοιολογικές αποχρώσεις σηματοδοτούνται πάντα με ερμηνεύματα. Ακολουθήσαμε την καινοτομία αυτή του Β. σε σχέση με τα άλλα "λογικά" λεξικά (και την οδηγήσαμε στην έσχατη συνέπειά της) όχι μόνο για να διευκολυνθεί ο χρήστης στην επιλογή του συνωνύμου αλλά και γιατί έτσι δημιουργείται και ένα ερμηνευτικό λεξικό που μπορεί να αποφύγει ενδεχόμενα λάθη των αλφαβητικών. Για παράδειγμα αναζητούμε τη λέξη βάζω και βλέπουμε ως ερμήνευμα το θέτω, τοποθετώ. Πάμε στο θέτω και βλέπουμε ως ερμήνευμα το βάζω. Αυτό λέγεται κυκλικός ορισμός. Από τον Άννα στον Καϊάφα, θα προσθέταμε. Με τη δική μας δομή το λάθος είναι προφανές και μπορεί να αποφευχθεί. Τι θα έβαζα στις αγκύλες με το ερμήνευμα, το βάζω, το βάνω ή το θέτω ή το τοποθετώ, που έχει ειδικότερη μάλιστα σημασία; Μα αφού αναγράφονται παρακάτω, στα συνώνυμα. Κανόνας λοιπόν πρώτος. Στο ερμήνευμα δεν μπορώ να βάλω κανένα από τα συνώνυμα που ορίζονται. Εν συνεχεία βέβαια μπορώ να τα χρησιμοποιήσω στο ερμήνευμα προχωρώντας στην εξειδίκευση της έννοιας της λέξης: [βάζω κάτι κάπου προσωρινά κτλ. = ακουμπώ] κτλ.
Να η διάταξη του Εννοιόλεξου:
[φέρνω κάτι σε συγκεκριμένη θέση μετακινώντας το]
βάζω: έβαλε το ποτήρι στο τραπέζι, βάλε τα τετράδιά σου στην τσάντα σου, βάνω, θέτω: μετά την ολοκλήρωση της ανάκρισης έθεσαν τον φάκελο στο αρχείο
[βάζω κάτι κάπου προσωρινά]
ακουμπώ: ακούμπησε το ποτήρι στον δίσκο, αφήνω: άφησα τα κλειδιά στην ψωμιέρα
[βάζω κάτι με κατάλληλο τρόπο στην κατάλληλη θέση]
τοποθετώ: τοποθετώ τα βιβλία στη βιβλιοθήκη, στήνω: θα στήσουμε τον καναπέ μπροστά στο τζάκι
[τοποθετώ μέσα σε κάτι]
εναποθέτω: οι μέλισσες εναποθέτουν το μέλι στις κηρήθρες
[τοποθετώ κάτι κάτω ή καταγής]
αποθέτω, καταθέτω: κατέθεσε στεφάνι μπροστά στο μνημείο, βάζω χάμω, απιθώνω
Άλλο παράδειγμα για τα λάθη που μπορούν να προκληθούν στα αλφαβητικά λεξικά: η λέξη ακρωτήριο σε γνωστό λεξικό ορίζεται ως τμήμα ξηράς που εισχωρεί στη θάλασσα. Στο λήμμα χερσόνησος αναφέρει περίπου τα ίδια και... χειρότερα: μακρόστενο τμήμα της ξηράς που εισχωρεί στη θάλασσα. Μια χερσόνησος μπορεί βέβαια να περιλαμβάνει πάμπολλα ακρωτήρια (η Βαλκανική Χερσόνησος π.χ.), αλλά όταν βρίσκεσαι στο Χ δεν βλέπεις τι είναι γραμμένο στο Α (από εσένα ή κάποιον άλλο) για να εντοπίσεις το λάθος.
Ένα άλλο πλεονέκτημα της εννοιολογικής δομής είναι ότι αποφεύγουμε τις επαναλήψεις, αφού σε ένα αλφαβητικά ταξινομημένο λεξικό πρέπει (για λόγους πληρότητας) σε κάθε λήμμα να περιλαμβάνονται και όλα τα συνώνυμα (π.χ. στο οικία να έχουμε και το σπίτι κτλ., και στο σπίτι και το οικία κτλ.). Έτσι όμως το λεξικό θα γινόταν τεράστιο και επομένως γίνονται οι απαραίτητες περικοπές, χωρίς βέβαια αυτό να μας εμποδίζει να μιλάμε για λεξικό χιλιάδων συνωνύμων, επαναλήψεων στην πραγματικότητα.
Κι ένα ακόμα παράδειγμα που δείχνει τις δυνατότητες του ηλεκτρονικού λεξικού: έχουμε για παράδειγμα στο έντυπο λεξικό ότι η λέξη αεριοστρόβιλος  σημαίνει κινητήρας με τουρμπίνα (βλ.λ.), που τροφοδοτείται από θερμά αέρια και χρησιμοποιείται σε μηχανές αεριοπροώθησης (βλ.λ.). Αν δεν ξέρουμε τι σημαίνουν οι λέξεις τουρμπίνα και αεριοπροώθηση, κάνουμε απλώς κλικ πάνω τους αντί να πάμε ξεφυλλίζοντας στα αντίστοιχα λήμματα.
Καταλήγοντας θα πρέπει να πω ότι δουλεύοντας το λεξικό αυτό (καθημερινά σχεδόν το διορθώνω και το εμπλουτίζω) φέρνω κάθε τόσο στο μυαλό τον Β. και τι πρέπει να τράβηξε μην έχοντας στη διάθεσή του τα σύγχρονα μέσα της πληροφορικής. Καταλαβαίνω λοιπόν γιατί αποκαλεί ηρωική την απόφαση να προβεί σε δεύτερη έκδοση (εν όψει και του γεγονότος ότι είχαν κυκλοφορήσει νέα λεξικά) "συμπληρώνοντας και ξαναγράφοντας το έργο..." Αφού τα λήμματα δεν τίθενται αλφαβητικά θα έπρεπε να ανασύρει από τις καρτέλες του τη σχετική έννοια (παλεύοντας  με την πολυσημία, την αμφισημία και τους κακούς ορισμούς) και εκεί να τοποθετήσει την καινούργια λέξη, όπως ο καλλιτέχνης βάζει την ψηφίδα στην κατάλληλη θέση για να πάρει τη σωστή εικόνα. Ο Β. υπήρξε λοιπόν το πρότυπό μου κι ο δάσκαλός μου και σ' αυτόν το έργο αυτό, το Εννοιόλεξο, αφιερώνεται.
Γ.Μ.


1 σχόλιο: